दिवंगत माजी पंतप्रधान अटलबिहारी वाजपेयी यांचे जीवन आणि त्यांची राजकीय कारकीर्द यावरील सागरिका घोष यांनी लिहिलेले ‘अटलबिहारी वाजपेयी’ हे ताजे पुस्तक वाजपेयी यांच्या व्यक्तित्वाचा आणि नेतृत्वाचा निराळ्या दृष्टीने वेध घेते. पक्षाच्या भूमिकेपेक्षा आपली भूमिका निराळी असली तरी सर्वसंमतीवर भर देऊन पक्षाचा निर्णय वाजपेयी मान्य करत. हे करण्यामागे केवळ अनुशासन हा उद्देश नसे; तर एकूण संदिग्धता ठेवून वेळोवेळी आपली भूमिका बदलता येण्याची मुभा त्यात ठेवलेली असे. आपली वैयक्तिक प्रतिमा आणि लोकप्रियता याबद्दल वाजपेयी केवळ सतर्कच नाही तर संवेदनशील होते. त्यामुळे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे स्वयंसेवक असूनही ते संघाच्या आहारी गेले नाहीत; पण संघाशी संबंधही त्यांनी तोडले नाहीत. ते चतुर राजकारणी होते, त्या जोडीला त्यांचे अमोघ वक्तृत्व होते. त्या बळावर वाजपेयी यांनी जवळपास सहा दशके राजकारणात आपले स्थान कसे अबाधित ठेवले हे या पुस्तकाचे सूत्र आहे.
संस्कृतप्रचुर हिंदी वक्तृत्वाचे गारुड करणाऱ्या वाजपेयींनी संसदेत हिंदीत भाषणे करून एरव्ही इंग्रजीतून होणाऱ्या भाषणांना छेद दिला, एवढा की वाजपेयी यांच्या प्रश्नांना उत्तरे देण्यासाठी नेहरूंनी हिंदीत बोलण्याची परवानगी अध्यक्षांकडे मागितली. नेहरूंवर प्रसंगी धारदार टीका करत असले तरी वाजपेयी यांना नेहरू-गांधी कुटुंबाविषयी आस्था होती. आपल्या ‘आय रिकलेक्ट’ या सव्वीस पानी निबंधात वाजपेयी यांनी नेहरू, इंदिरा गांधी, लालबहादूर शास्त्री, मोरारजी देसाई यांच्याबद्दल लिहिले आहे; पण आपले नेते आणि मार्गदर्शक पंडित दीनदयाळ उपाध्याय यांचा उल्लेख मात्र अवघ्या दोन ओळीत केला आहे.
एकीकडे सर्वपक्षीय मैत्र असणाऱ्या वाजपेयींनी पक्षातील स्पर्धकांचे आणि आव्हान देऊ पाहणाऱ्यांचे पंख कसे कापले, हेही लेखिकेने दाखविले आहे. बलराज मधोक, दत्तोपंत ठेंगडी, गोविंदाचार्य, कल्याणसिंह यांना त्याचा अनुभव आला. नानाजी देशमुख यांना मोरारजी देसाईंच्या १९७७ मधील मंत्रिमंडळात घेण्यापासून वाजपेयी यांनीच रोखले, हे लेखिका नमूद करते. वाजपेयी हे आंदोलन, निदर्शने यांतून आलेले नेते नव्हते. आणीबाणीच्या विरोधातील आंदोलन किंवा १९९२मध्ये बाबरीचे पतन, त्यावेळी वाजपेयी यांची अनुपस्थिती जाणवणारी होती. संसदीय व्यासपीठ आणि निवडणुकांतील प्रचार ही वाजपेयी यांची आयुधे होती.
परराष्ट्र व्यवहार हा वाजपेयींच्या आवडीचा विषय होता आणि जनता सरकारमध्ये त्याच खात्याचे मंत्री असताना त्यांनी ४० देशांचे दौरे केल्याने त्यांना ‘शटलबिहारी’ म्हटले जाऊ लागले. आपली आवश्यकता पक्षाला आहे याची पूर्ण जाणीव वाजपेयी त्यांना होती आणि त्यामुळे संघाने बच्छराज व्यास यांना जनसंघाचे अध्यक्ष नेमल्यावर विजयवाडा अधिवेशनावर बहिष्कार टाकण्याचे धाडस त्यांनी दाखविले. त्यांच्या ‘गांधीवादी समाजवादा’ने भाजपला फारसे यश मिळाले नाही आणि हिंदुत्वाकडे परतावे लागले. अडवाणी यांनी पक्षाच्या भवितव्याला नवी दिशा दिली; तेव्हा मात्र वाजपेयींचे पक्षातील महत्त्व कमी झाले आणि अडवाणी-वाजपेयी सुप्त संघर्षाला आणि स्पर्धेला सुरुवात झाली.
पंतप्रधान झाल्यावर पाकिस्तानशी संबंध सुरळीत करण्यासाठी केलेले प्रयत्न, मात्र कारगिलपासून विमान अपहरणापर्यंत अनेक संकटे; संघ परिवाराने स्वदेशीवरून वाजपेयी सरकारला घेरले असतानाही उदारीकरणाला दिलेला कौल, मात्र इंडिया शायनिंग इत्यादी आक्रमक प्रचारमोहिमा, गुजरात दंगली यांमुळे विरोधात गेलेले जनमत, मोदींना गुजरातच्या मुख्यमंत्रिपदावरून हटवण्यात वाजपेयींना आलेले अपयश, पुढे गोव्यात या प्रकरणावरून एकटे पडण्याच्या सापळ्यात अडकलो आहोत, याची झालेली जाणीव इत्यादी घडामोडी वाजपेयी यांच्या व्यक्तित्त्वावर प्रकाश टाकतात.
वाजपेयींची रसिकता, खाण्याची आवड, राजकुमारी कौल आणि त्यांच्या कुटुंबीयांविषयी असणारे संबंध याविषयी लपवाछपवी न करण्याची पारदर्शकता याबद्दल लेखिकेने विस्ताराने लिहिले आहे. एकात्मता यात्रांचे सारथ्य करण्यास नकार देऊनही ‘अब हिंदू मार नही खायेगा..’ म्हणून वाजपेयी यांनी चाणाक्षपणे स्वतःला राजकीय आखाड्याच्या परिघाच्या बाहेर पडू दिले नाही हे निरीक्षण महत्त्वाचे. महत्त्वाकांक्षी राजकारणी असल्यानेच राजकीय विसंगती आणि भूमिका-संदिग्धता त्यांनी जोपासली असावी. लेखिकेने याचे वर्णन करताना म्हटले आहे, ‘वाजपेयी यांचे राजकारण हे त्यांच्या कवितेसारखेच होते. प्रसन्न आणि हळुवार वाटणारे, पण परिणाम साधणारे’. वाजपेयी यांची लोकप्रियता लोपली नाही, याचे कारण त्यांच्या आरसपानी व्यक्तिमत्त्वात असावे, याची साक्ष पुस्तक वाचताना पटते.
...
अटलबिहारी वाजपेयी
लेखक : सागरिका घोष
प्रकाशक : जगरनॉट
पाने : ४३२; किंमत : ७०० रुपये
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट